در تدبیر و تأخیر در سیاست
In Prudence and Deliberation in Politics
I Försiktighet och Övervägande i Politik
Från Omans hav steg en man fram,
Han sett araber, turkar, tadzjiker, Rom,
Och samlat kunskap från varje hem, som han kom.
Han vandrat världen, visdom han fann,
Lärt sig umgänge, hans själ blev sann.
Stark som ett träd, reslig och stor,
Men fattig, utan frukt, i nöd han bor.
Hans kläder var lappade, sydda i skikt,
Bränd av strapatser, av möda vikt.
Där en ädel kung styrde, med visdom i hand.
Denna kung var god, med hjärta så skönt,
Ödmjuk, han böjde sig för fattiga skönt.
Kungens tjänare tvättade resans damm,
I badet blev han ren, hans kropp fick ro, samman.
Händerna på bröstet, i respekt han göm.
Han steg till kungens sal, och sade så:
”Må din lycka vara ung, din makt ej gå!
I ditt land har jag ej sett ett hjärta i nöd,
Ej en själ som skadats av ditt styre, död.
Ingen är drucken av vin, förlorad i rus,
Förutom de som väljer ruin, sitt eget ljus.
En kungs ära är detta, och inget mer:
Att aldrig låta skada ske, att vara skär.”
Kungen häpnade, hans röst var kristall.
Betagen av mannens vältaliga charm,
Bjöd han honom välkommen, gav honom varm.
Guld och juveler gav han med glädje stor,
Frågade om hans hem, hans liv, hans dåtid, som bor.
Mannen talade sant, hans historia klar,
Och steg över andra, kungen höll honom kär.
Kan denne man bli minister, min visdoms lyst?
Men långsamt skulle han pröva, ej hasta för fort,
Så hovet ej skrattar åt valet, gör det kort.
Han skulle testa hans vett, hans värde se,
Och höja hans rang, som hans dygder be.
För oprövade händer i stort kan fel slå,
Som en domare skriver utan tanke, så.
Ren i tro, med blickar som lyste, ej skok.
En mästare i tal, en kännare av folk,
Överträffade adeln, gång på gång, som han tolk.
Kungen satte honom över sin trogne råd,
Och gjorde honom minister vid sin sida, så glad.
Med visdom och skicklighet styrde han väl,
Ingen smärta kom från hans order, hans själ.
Han förde riket under sin pennas makt,
Ingen brist fann man i hans handling, fakt.
Blev bittra, deras hjärtan fylldes av spel.
Den gamle ministern, bränd av hat,
Kunde ej finna fläckar i hans ära, satt.
Två strålande tjänare prydde hovets scen,
Som sol och måne, med skönhet än.
Deras skönhet som speglar, ett med varann,
De fängslades av mannens ord, hans kloka sann.
De beundrade honom, hans sätt så fint,
Och han kände värme, ej lust, men skönt hint.
Ej begär, men mänsklig, mild vänskap, ja,
En närhet i deras närvaro han ville ha.
Och spann en lögn för att bryta hans glans.
Han gick till kungen med giftiga ord,
”Denna man är ej värdig, hans hjärta är brord!
En vandrare, rotlös, utan band som bär,
Han för skam till riket, vanära, svär.
Jag hört han är invävd med tjänarnas grace,
En förrädare, en lysten, ovärdig plats.”
Tände misstankar i kungens bröst.
Kungens blod kokade, hans vrede steg,
Men visdom höll honom, han tänkte än väg.
Att döda eller skada utan bevis var fel,
För rättvisa, ej hämnd, var hans själ.
Han kallade mannen och sade med ro,
”Jag trodde dig klok, men nu ser jag, o.
Jag såg dig som skarp, med sinne så klart,
Men du är vårdslös, ej värdig min art.”
Sade, ”Jag är ren, ej rädd för detta stick.
Jag vet ej vem baktalar, men avund är skön,
De svartsjuka talar illa när framgång är ö.
Din gamle minister, hotad av min stig,
Har vävt denna lögn för att dölja min lig.
Som Satan, som i drömmar verkar skön,
Men fiender målar honom ful, i sin dröm.
Jag är sann, och fruktar ej din vrede, o kung,
Mitt hjärta är rent, min samvete ung.”
Dina blickar på tjänarna, de dröjer, så.”
Mannen log milt, hans röst var klar,
”Sant, o kung, men låt mig förklara, var.
Det finns visdom i detta, om du hör min bön,
Må ditt styre vara starkt, din själ ej skön.
En fattig man ser på rikedom med suck,
Jag ser på dessa unga, och hjärtat är kluck.
Min youth är borta, min skönhet förbi,
Mitt hår är vitt, min kraft är i.
En gång var jag skön, min kropp som deras,
Med korpsvart hår och ungdomens färas.
Nu har åldern vissnat mitt ansikte, kropp,
Jag ser på dem, och känner sorg, ej hopp.
Ej lust, men saknad efter dagar som var,
För tiden flyr snabbt, och inget blir kvar.”
Hans ord som pilar, träffade hjärtats front.
Han ärade mannen med rikedom och glans,
Och straffade de avundsjuka, som vävde dans.
Med den klokes råd blomstrade riket än,
Genom rättvisa och godhet, dess ära än.
Kungen styrde med nåd i många år,
Hans namn, för evigt, världen når.
Analys:
-
Rättvisa och visdom i styre:
Dikten skildrar en klok och rättvis kung som undviker förhastade beslut, även när han är vred. Hans återhållsamhet och sökande efter sanning betonar vikten av rättvisa och självkontroll i ledarskap. -
Avund och förtal:
Den gamle ministern, driven av avund, förtalar vandraren för att skydda sin egen position. Saadi visar hur avund kan leda till lögn och försök att skada andra, men sanningen segrar till slut. -
Värdet av erfarenhet och kunskap:
Trots sin fattigdom är vandraren rik på kunskap och erfarenhet. Hans vältaliga tal och dygdiga beteende vinner kungens förtroende, vilket visar att verkligt värde ligger i visdom och karaktär, inte rikedom eller status. -
Ånger över förlorad tid:
Vandrarens förklaring till varför han ser på de unga tjänarna – av nostalgi för sin förlorade ungdom, inte lust – är en gripande reflektion över tidens flyktighet och människans längtan efter svunna dagar. -
Vikten av prövning och tålamod:
Kungen testar vandraren innan han utnämner honom till minister, vilket understryker behovet av noggrann utvärdering vid stora ansvar. Hans tålamod i att undersöka rykten visar på moget omdöme. -
Sanningens seger:
Vandrarens ärlighet och visdom rentvår hans namn och höjer hans status. Saadi förmedlar att sanning och dygd till slut övervinner lögn och avund.
Dikten är en moralisk och politisk vägledning som uppmanar både ledare och individer att handla med visdom, rättvisa och tålamod. Den varnar för avund och förhastade handlingar samtidigt som den hyllar sanningens och integritetens bestående kraft. Reflektionen över tidens gång tillför en universell mänsklig dimension och uppmuntrar till att värdesätta livets flyktiga ögonblick.
Who’d wandered deserts and seas, far and close.
He’d seen Arabs, Turks, Tajiks, and Rome,
And gathered knowledge from every home.
He’d traveled the world, wisdom he’d gained,
Learned companionship, his spirit trained.
Strong as a towering, sturdy tree,
Yet barren, fruitless, in poverty.
His clothes were patched, sewn layer on layer,
Burned by hardship, worn by despair.
Where a noble king ruled, wise to the core.
This king had a heart kind and grand,
Humble, bowing to the poor of the land.
The king’s servants washed the dust from his frame,
In a bath, cleansing the grime of his name.
Hands on his chest, his respect to declare.
He stepped to the throne of the king’s great hall,
“May your fortune be young, your reign never fall!
In your land, I’ve not seen a heart in distress,
Nor a soul harmed by your rule’s excess.
No one’s drunk on wine, lost in a haze,
Save those who choose ruin in their own ways.
A king’s true glory is this alone:
To never let harm to others be sown.”
The king, in awe, could only stare.
Charmed by the man’s eloquent grace,
He welcomed him warmly, gave him a place.
Gold and jewels he gave in delight,
Asked of his homeland, his life, his plight.
The man spoke truly, his tale sincere,
And rose above others, the king held him dear.
Could this man a minister’s role infuse?
But slowly he’d test, to avoid any jest,
Lest his court mock his choice as unblessed.
He’d prove the man’s wit, his worth to unfold,
And raise his rank as his merits showed.
For untested hands in great tasks may err,
Like a judge who writes without thought to confer.
Pure in faith, with clear, honest eyes.
A master of speech, a knower of men,
Surpassing the nobles, time and again.
The king placed him above his trusted guide,
And made him minister by his side.
With wisdom and skill, he ruled so well,
No pain from his orders ever befell.
He brought the realm under his pen’s command,
No fault was found in his guiding hand.
Grew bitter, their hearts filled with gall.
The old minister, consumed by spite,
Could find no fault to dim his light.
Two radiant servants graced the court’s scene,
Like sun and moon, with a heavenly sheen.
Their beauty like mirrors, reflecting as one,
They were captivated by the wise man’s tongue.
They admired his words, his manner so fine,
And he, in turn, felt a bond pure, divine.
Not lust, but a human, gentle care,
A warmth in their presence he longed to share.
And spun a tale to break the trance.
He went to the king with a venomous lie,
“This man’s not fit, his heart’s gone awry!
A wanderer, reckless, with no roots to claim,
He’ll bring to your kingdom disgrace and shame.
I’ve heard he’s entangled with your servants’ grace,
A traitor, a lecher, unfit for this place.
I’d fail my duty if I stayed still,
And let this ruin grow by his will.”
To kindle suspicion in the king’s heart.
The king’s blood boiled, his anger flared,
Yet wisdom held him, his judgment spared.
To kill or harm without proof was no deed,
For justice, not vengeance, was his creed.
He called the man and spoke with restraint,
“I thought you wise, but now see a taint.
I deemed you clever, a mind so bright,
But you’re reckless, unworthy of my court’s light.”
Said, “I’m clean of guilt, unmoved by this maze.
I know not who slanders, but envy’s clear,
The jealous speak ill when success is near.
Your old minister, threatened by my rise,
Has woven this falsehood to cloud your eyes.
Like Satan, who in dreams seems fair,
But foes paint him foul beyond repair.
I’m true, and fear not your wrath, O king,
My heart is pure, my conscience clean.”
Your gaze on those servants, lingering light.”
The man smiled gently, his voice sincere,
“True, O king, but let me make clear.
There’s wisdom in this, if you’ll hear my plea,
May your reign be strong, your spirit free.
A poor man gazes at wealth with a sigh,
I look at these youths, and my heart asks why.
My youth has fled, my beauty is gone,
My hair is white, my strength withdrawn.
Once I was fair, my form like theirs,
With raven locks and a youthful air.
Now age has withered my face and frame,
I look at them, and feel only shame.
Not lust, but regret for days long past,
For time moves swiftly, and nothing lasts.”
His words like arrows that pierced the heart.
He honored the man with wealth and esteem,
And punished the envious who schemed.
With the wise man’s counsel, the kingdom thrived,
Through justice and kindness, its glory revived.
The king ruled with grace for many a year,
His name, forever, the world holds dear.
Analysis:
-
Justice and Wisdom in Governance:
The poem portrays a wise and just king who avoids hasty decisions, even when angered. His restraint and pursuit of truth highlight the importance of fairness and self-control in leadership. -
Envy and Slander:
The old minister, driven by jealousy, slanders the wanderer to protect his own position. Saadi illustrates how envy can lead to deceit and attempts to ruin others, yet truth ultimately prevails. -
Value of Experience and Knowledge:
Despite his poverty, the wanderer is rich in knowledge and experience. His eloquent speech and virtuous conduct earn the king’s trust, showing that true worth lies in wisdom and character, not wealth or status. -
Regret for Lost Time:
The wanderer’s explanation of his gaze toward the young servants—stemming from nostalgia for his lost youth, not lust—is a poignant reflection on the fleeting nature of time and the human longing for days gone by. -
Importance of Testing and Patience:
The king tests the wanderer’s abilities before appointing him as a minister, emphasizing the need for careful evaluation in assigning great responsibilities. His patience in investigating rumors reflects mature judgment. -
Triumph of Truth:
The wanderer’s honesty and wisdom clear his name and elevate his status. Saadi conveys that truth and virtue will overcome lies and envy in the end.
The poem serves as a moral and political guide, urging rulers and individuals to act with wisdom, justice, and patience. It warns against envy and rashness while celebrating the enduring power of truth and integrity. The reflection on time’s passage adds a universal human dimension, encouraging appreciation of life’s fleeting moments.
ز دریای عمان برآمد کسی
سفر کرده هامون و دریا بسی
ز هر جنس در نفس پاکش علوم
جهان گشته و دانش اندوخته
سفر کرده و صحبت آموخته
به هیکل قوی چون تناور درخت
ولیکن فرو مانده بی برگ سخت
دو صد رقعه بالای هم دوخته
ز حراق و او در میان سوخته
به شهری در آمد ز دریا کنار
بزرگی در آن ناحیت شهریار
که طبعی نکونامی اندیش داشت
سر عجز در پای درویش داشت
بشستند خدمتگزاران شاه
سر و تن به حمامش از گرد راه
چو بر آستان ملک سر نهاد
نیایش کنان دست بر بر نهاد
درآمد به ایوان شاهنشهی
که بختت جوان باد و دولت رهی
نرفتم در این مملکت منزلی
کز آسیب آزرده دیدم دلی
ندیدم کسی سرگران از شراب
مگر هم خرابات دیدم خراب
ملک را همین ملک پیرایه بس
که راضی نگردد به آزار کس
سخن گفت و دامان گوهر فشاند
به نطقی که شه آستین برفشاند
پسند آمدش حسن گفتار مرد
به نزد خودش خواند و اکرام کرد
زرش داد و گوهر به شکر قدوم
بپرسیدش از گوهر و زاد و بوم
بگفت آنچه پرسیدش از سرگذشت
به قربت ز دیگر کسان بر گذشت
ملک با دل خویش با گفت و گو
که دست وزارت سپارد بدو
ولیکن بتدریج تا انجمن
به سستی نخندند بر رای من
به عقلش بباید نخست آزمود
به قدر هنر پایگاهش فزود
برد بر دل از جور غم بارها
که نا آزموده کند کارها
چو قاضی به فکرت نویسد سجل
نگردد ز دستاربندان خجل
نظر کن چو سوفار داری به شست
نه آنگه که پرتاب کردی ز دست
چو یوسف کسی در صلاح و تمیز
به یک سال باید که گردد عزیز
به ایام تا بر نیاید بسی
نشاید رسیدن به غور کسی
ز هر نوع اخلاق او کشف کرد
خردمند و پاکیزه دین بود مرد
نکو سیرتش دید و روشن قیاس
سخن سنج و مقدار مردم شناس
به رای از بزرگان مهش دید و بیش
نشاندش زبردست دستور خویش
چنان حکمت و معرفت کار بست
که از امر و نهیش درونی نخست
در آورد ملکی به زیر قلم
کز او بر وجودی نیامد الم
زبان همه حرف گیران ببست
که حرفی بدش بر نیامد ز دست
حسودی که یک جو خیانت ندید
به کارش نیامد چو گندم تپید
ز روشن دلش ملک پرتو گرفت
وزیر کهن را غم نو گرفت
ندید آن خردمند را رخنهای
که در وی تواند زدن طعنهای
امین و بد اندیش طشتند و مور
نشاید در او رخنه کردن به زور
ملک را دو خورشید طلعت غلام
به سر بر، کمر بسته بودی مدام
دو پاکیزه پیکر چو حور و پری
چو خورشید و ماه از سدیگر بری
دو صورت که گفتی یکی نیست بیش
نموده در آیینه همتای خویش
سخنهای دانای شیرین سخن
گرفت اندر آن هر دو شمشاد بن
چو دیدند کاوصاف و خلقش نکوست
به طبعش هواخواه گشتند و دوست
در او هم اثر کرد میل بشر
نه میلی چو کوتاهبینان به شر
از آسایش آنگه خبر داشتی
که در روی ایشان نظر داشتی
چو خواهی که قدرت بماند بلند
دل، ای خواجه، در ساده رویان مبند
وگر خود نباشد غرض در میان
حذر کن که دارد به هیبت زیان
وزیر اندر این شمهای راه برد
به خبث این حکایت بر شاه برد
که این را ندانم چه خوانند و کیست!
نخواهد به سامان در این ملک زیست
سفر کردگان لاابالی زیند
که پروردهٔ ملک و دولت نیند
شنیدم که با بندگانش سر است
خیانت پسند است و شهوت پرست
نشاید چنین خیره روی تباه
که بد نامی آرد در ایوان شاه
مگر نعمت شه فرامش کنم
که بینم تباهی و خامش کنم
به پندار نتوان سخن گفت زود
نگفتم تو را تا یقینم نبود
ز فرمانبرانم کسی گوش داشت
که آغوش را اندر آغوش داشت
من این گفتم اکنون ملک راست رای
چو من آزمودم تو نیز آزمای
به ناخوب تر صورتی شرح داد
که بد مرد را نیکروزی مباد
بداندیش بر خرده چون دست یافت
درون بزرگان به آتش بتافت
به خرده توان آتش افروختن
پس آنگه درخت کهن سوختن
ملک را چنان گرم کرد این خبر
که جوشش برآمد چو مِرجَل به سر
غضب دست در خون درویش داشت
ولیکن سکون دست در پیش داشت
که پرورده کشتن نه مردی بود
ستم در پی داد، سردی بود
میازار پروردهٔ خویشتن
چو تیر تو دارد به تیرش مزن
به نعمت نبایست پروردنش
چو خواهی به بیداد خون خوردنش
از او تا هنرها یقینت نشد
در ایوان شاهی قرینت نشد
کنون تا یقینت نگردد گناه
به گفتار دشمن گزندش مخواه
ملک در دل این راز پوشیده داشت
که قول حکیمان نیوشیده داشت
دل است، ای خردمند، زندان راز
چو گفتی نیاید به زنجیر باز
نظر کرد پوشیده در کار مرد
خلل دید در رای هشیار مرد
که ناگه نظر زی یکی بنده کرد
پری چهره در زیر لب خنده کرد
دو کس را که با هم بود جان و هوش
حکایت کنانند و ایشان خموش
چو دیده به دیدار کردی دلیر
نگردی چو مستسقی از دجله سیر
ملک را گمان بدی راست شد
ز سودا بر او خشمگین خواست شد
هم از حسن تدبیر و رای تمام
به آهستگی گفتش ای نیک نام
تو را من خردمند پنداشتم
بر اسرار ملکت امین داشتم
گمان بردمت زیرک و هوشمند
ندانستمت خیره و ناپسند
چنین مرتفع پایه جای تو نیست
گناه از من آمد خطای تو نیست
که چون بدگهر پرورم لاجرم
خیانت روا داردم در حرم
برآورد سر مرد بسیاردان
چنین گفت با خسرو کاردان
مرا چون بود دامن از جرم پاک
نباشد ز خبث بداندیش باک
به خاطر درم هرگز این ظن نرفت
ندانم که گفت آنچه بر من نرفت
شهنشاه گفت: آنچه گفتم برت
بگویند خصمان به روی اندرت
چنین گفت با من وزیر کهن
تو نیز آنچه دانی بگوی و بکن
تسبم کنان دست بر لب گرفت
کز او هر چه آید نیاید شگفت
حسودی که بیند به جای خودم
کجا بر زبان آورد جز بدم
من آن ساعت انگاشتم دشمنش
که بنشاند شه زیردست منش
چو سلطان فضیلت نهد بر ویم
ندانی که دشمن بود در پیم؟
مرا تا قیامت نگیرد به دوست
چو بیند که در عز من ذل اوست
بر اینت بگویم حدیثی درست
اگر گوش با بنده داری نخست
ندانم کجا دیدهام در کتاب
که ابلیس را دید شخصی به خواب
به بالا صنوبر، به دیدن چو حور
چو خورشیدش از چهره میتافت نور
فرا رفت و گفت: ای عجب، این تویی
فرشته نباشد بدین نیکویی
تو کاین روی داری به حسن قمر
چرا در جهانی به زشتی سمر؟
چرا نقش بندت در ایوان شاه
دژم روی کردهست و زشت و تباه؟
شنید این سخن بخت برگشته دیو
به زاری برآورد بانگ و غریو
که ای نیکبخت این نه شکل من است
ولیکن قلم در کف دشمن است
مرا همچنین نام نیک است لیک
ز علت نگوید بداندیش نیک
وزیری که جاه من آبش بریخت
به فرسنگ باید ز مکرش گریخت
ولیکن نیندیشم از خشم شاه
دلاور بود در سخن، بیگناه
اگر محتسب گردد آن را غم است
که سنگ ترازوی بارش کم است
چو حرفم برآید درست از قلم
مرا از همه حرف گیران چه غم؟
ملک در سخن گفتنش خیره ماند
سر دست فرماندهی برفشاند
که مجرم به زرق و زبان آوری
ز جرمی که دارد نگردد بری
ز خصمت همانا که نشنیدهام
نه آخر به چشم خودم دیدهام؟
کز این زمره خلق در بارگاه
نمیباشدت جز در اینان نگاه
بخندید مرد سخنگوی و گفت
حق است این سخن، حق نشاید نهفت
در این نکتهای هست اگر بشنوی
که حکمت روان باد و دولت قوی
نبینی که درویش بی دستگاه
به حسرت کند در توانگر نگاه
مرا دستگاه جوانی برفت
به لهو و لعب زندگانی برفت
ز دیدار اینان ندارم شکیب
که سرمایه داران حسنند و زیب
مرا همچنین چهره گلفام بود
بلورینم از خوبی اندام بود
در این غایتم رشت باید کفن
که مویم چو پنبهست و دوکم بدن
مرا همچنین جعد شبرنگ بود
قبا در بر از نازکی تنگ بود
دو رشته درم در دهن داشت جای
چو دیواری از خشت سیمین بهپای
کنونم نگه کن به وقت سخن
بیفتاده یکیک چو سور کهن
در اینان به حسرت چرا ننگرم؟
که عمر تلف کرده یاد آورم
برفت از من آن روزهای عزیز
به پایان رسد ناگه این روز نیز
چو دانشور این در معنی بسفت
بگفت این کز این به محال است گفت
در ارکان دولت نگه کرد شاه
کز این خوبتر لفظ و معنی مخواه
کسی را نظر سوی شاهد رواست
که داند بدین شاهدی عذر خواست
به عقل ار نه آهستگی کردمی
به گفتار خصمش بیازردمی
به تندی سبک دست بردن به تیغ
به دندان برد پشت دست دریغ
ز صاحب غرض تا سخن نشنوی
که گر کار بندی پشیمان شوی
نکونام را جاه و تشریف و مال
بیفزود و، بدگوی را گوشمال
به تدبیر دستور دانشورش
به نیکی بشد نام در کشورش
به عدل و کرم سالها ملک راند
برفت و نکونامی از وی بماند
چنین پادشاهان که دین پرورند
به بازوی دین، گوی دولت برند
از آنان نبینم در این عهد کس
وگر هست بوبکر سعد است و بس
بهشتی درختی تو، ای پادشاه
که افکندهای سایه یک ساله راه
طمع بود از بخت نیک اخترم
که بال همای افکند بر سرم
خرد گفت دولت نبخشد همای
گر اقبال خواهی در این سایه آی
خدایا به رحمت نظر کردهای
که این سایه بر خلق گستردهای
دعا گوی این دولتم بندهوار
خدایا تو این سایه پاینده دار
صواب است پیش از کُشِش بند کرد
که نتوان سر کشته پیوند کرد
خداوند فرمان و رای و شکوه
ز غوغای مردم نگردد ستوه
سر پر غرور از تحمل تهی
حرامش بود تاج شاهنشهی
نگویم چو جنگ آوری پای دار
چو خشم آیدت عقل بر جای دار
تحمل کند هر که را عقل هست
نه عقلی که خشمش کند زیردست
چو لشکر برون تاخت خشم از کمین
نه انصاف ماند نه تقوی نه دین
ندیدم چنین دیو زیر فلک
که از وی گریزند چندین ملک
که دنیا را گشته بود، از بیابان تا دریا.
عرب و ترک و تاجیک و روم را دیده بود،
و از هر قوم و ملتی، دانشی آموخته بود.
جهانگردی کرده و تجربهها اندوخته،
سخنگفتن و معاشرت را خوب یاد گرفته بود.
قویهیکل بود، مثل درختی تنومند،
ولی تهیدست و بیثمر مانده بود.
لباسهایش پاره و وصلهدار بود،
خودش هم از سختیهای سفر فرسوده شده بود.
جایی که حاکمی بزرگ و نیکنام فرمانروایی میکرد.
این حاکم، طبعی مهربان و فروتن داشت،
و به درویشان و نیازمندان احترام میگذاشت.
خدمتکاران حاکم، او را به حمام بردند،
و گرد و غبار راه را از تنش شستند.
دعا کرد و دست به سینه ادای احترام کرد.
به ایوان شاه وارد شد و گفت:
«ای شاه، امیدوارم بختت همیشه جوان بماند!
من در این سرزمین هیچکس را ندیدم
که از ظلم و آزار تو دلش آزرده باشد.
کسی را ندیدم که از میگساری تو سرمست باشد،
جز در میخانه که خودش انتخاب کرده خراب شود.
حاکم خوب کسی است که راضی به آزار دیگران نشود.»
و شاه از شیوایی کلامش شگفتزده شد.
حاکم از حرفهایش خوشش آمد،
او را به دربار دعوت کرد و احترامش کرد.
به او طلا و جواهر هدیه داد،
و از گذشته و زادگاهش پرسید.
جهانگرد همهچیز را صادقانه گفت،
و از دیگران پیش شاه عزیزتر شد.
که او را وزیر کند،
ولی عجله نکرد تا دیگران به تصمیمش نخندند.
میخواست اول عقل و توانایی او را آزمایش کند،
و به اندازه شایستگیاش مقام بدهد.
حاکم میدانست که کارهای مهم را
نباید به کسی ناآزموده سپرد.
مثل قاضی که با دقت حکم مینویسد،
یا تیراندازی که با دقت نشانه میگیرد.
که عاقل، پاکدین و خوشاخلاق است.
سخنسنج بود و مردم را خوب میشناخت.
حاکم او را از بزرگان دیگر بالاتر دید،
و او را به مقام وزارت رساند.
جهانگرد چنان با حکمت و دانش کار کرد
که هیچکس از دستوراتش ضرر ندید.
قلمرو را به نظم درآورد،
و هیچ خطایی از او سر نزد.
از موفقیتش عصبانی شدند.
وزیر قدیمی که از پیشرفت او حسادت میورزید،
نقصی در او پیدا نکرد که بتواند طعنه بزند.
دو خدمتکار زیبا در دربار بودند،
مثل خورشید و ماه، بسیار جذاب و دلربا.
این دو، شیفته سخنان جهانگرد شدند،
و او هم به آنها علاقهای انسانی پیدا کرد،
نه از روی هوس، بلکه از سر دوستی.
و نزد شاه شایعه ساخت که جهانگرد
فردی لاابالی و خیانتکار است.
گفت: «این آدم نمیتواند در این سرزمین
زندگی خوبی داشته باشد.
جهانگردان بیریشهاند و قابل اعتماد نیستند.
شنیدهام با خدمتکاران تو رابطه دارد
و دنبال شهوت و خیانت است.»
این حرفها را با بدگویی و اغراق گفت
تا شاه را علیه جهانگرد بشوراند.
ولی عجله نکرد و خشمش را کنترل کرد.
میدانست کشتن یا آزار کسی
بدون تحقیق، کار درستی نیست.
به جهانگرد گفت: «تو را عاقل میدانستم،
ولی حالا میبینم اشتباه کردهام.
تو شایسته این مقام نیستی.»
«من هیچ جرمی ندارم و از حسودان نمیترسم.
نمیدانم چه کسی این تهمت را زده،
ولی حسودان همیشه بد میگویند.
وزیر قدیمی چون مرا رقیب خود دید،
این شایعه را ساخته است.
مثل شیطان که در خواب زیبا به نظر آمد،
ولی دشمنان چهرهاش را زشت نشان دادند.
من پاکم و از خشم شاه نمیترسم.»
جهانگرد خندید و گفت:
«حق با توست، ولی دلیلی دارد.
من جوانیم را از دست دادهام،
و حالا که پیر شدهام،
وقتی این جوانان زیبا را میبینم،
حسرت گذشتهام را میخورم.
روزی من هم زیبا و جوان بودم،
ولی حالا موهایم سفید و بدنم ضعیف شده.
نگاهم به آنها از حسرت است، نه هوس.»
و او را به خاطر صداقتش ستود.
به جهانگرد احترام و ثروت بیشتری داد،
و حسودان را تنبیه کرد.
با تدبیر این وزیر دانا،
حکومتش به عدل و نیکی پیش رفت.
شاه با عدالت و مهربانی سالها فرمان راند،
و نام نیکش برای همیشه ماند.
-
عدالت و حکمت درحکمرانی : سعدی در این شعر، تصویر یک حاکم عادل و خردمند را ترسیم میکند که به جای عجله در تصمیمگیری، با دقت و تأمل عمل میکند. این حاکم، حتی در اوج خشم، از ظلم پرهیز میکند و به دنبال حقیقت است. این نشاندهنده اهمیت عدالت و خویشتنداری در رهبری است.
-
حسادت و بدگویی: شخصیت وزیر قدیمی، نماد حسادت و بدخواهی است. او به دلیل ترس از از دست دادن جایگاهش، به جهانگرد تهمت میزند. سعدی با این داستان، نشان میدهد که حسادت میتواند افراد را به دروغگویی و تخریب دیگران سوق دهد، اما حقیقت در نهایت پیروز میشود.
-
ارزش تجربه و دانش: جهانگرد، با وجود فقر مادی، از نظر دانش و تجربه بسیار غنی است. او با سخنان حکیمانه و رفتار شایستهاش، اعتماد حاکم را جلب میکند. این نشان میدهد که ارزش واقعی انسان در خرد، اخلاق، و تواناییهای اوست، نه در ظاهر یا ثروت.
-
پشیمانی از گذشته: پاسخ جهانگرد به اتهام نگاه به خدمتکاران، یکی از زیباترین بخشهای شعر است. او توضیح میدهد که نگاهش از سر حسرت به جوانی ازدسترفته است، نه از روی هوس. این بخش، تأملی عمیق درباره گذر زمان و ارزش لحظات زندگی ارائه میدهد.
-
اهمیت آزمایش و صبر: حاکم قبل از سپردن وزارت به جهانگرد، او را آزمایش میکند. سعدی با این موضوع، بر اهمیت دقت در انتخاب افراد برای مسئولیتهای بزرگ تأکید میکند. همچنین، صبر حاکم در برابر شایعات، نشاندهنده بلوغ فکری اوست.
-
پیروزی حقیقت: در پایان، جهانگرد با صداقت و حکمتش، نه تنها از اتهامات تبرئه میشود، بلکه جایگاه بالاتری به دست میآورد. این پیام سعدی است که حقیقت و نیکی، در نهایت بر دروغ و حسادت غلبه میکنند.
